ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

نشانه شناسی واژگان و اصطلاحات میخانه ای و نقش آن در گسترش روایت در غزل (با تکیه بر شاعران شاخص غزل عرفانی)

صفحه (145 - 164)
مریم کوشکی جهرمی ، محمدعلی آتش سودا (نویسنده مسئول)، سیدمحسن ساجدی راد
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: بررسی شیوه ها و طرق گوناگون پردازش معنا در ساختار روایی یک اثر، مکاتب فکری و نظریه های مختلفی را ایجاد نموده است. امروزه در فرایند ارتباطی زبان، نظامی مستقل و منحصربفرد است که نقش اصلی آن ایجاد ارتباط و بتبع آن انتقال معنا میباشد. از دیگر سو متن حاصل تجسّم بُعد مادی زبان و تجسّم عینی آن است. این زبان از سطوح گوناگون بیرونی و درونی از نشانه ها و عنصر متعدد تشکیل شده است. متون عرفانی بویژه روایتهای عرفانی از ظرفیتهای رمزگشایی و تفسیری بسیاری برخوردارند. رمزپردازی روشی رایج در روایتهای عرفانی است. در این جستار جهت تفسیر رمزهای عرفانی در حیطۀ اصطلاحات میخانه ای و نقش آنان در گسترش روایت در ساختار غزل، از رویکرد نشانه شناسی پیرس دربارۀ روایتهای عرفانی بهره گرفته شده است. نشانه شناسی پیرس با توجه به افقهای تفسیری که پیش روی مخاطب و خواننده میگشاید و نیز تناسبی که با متون عرفانی دارد، عناصر روایی را در قالب نشانه های متنی بررسی مینماید.

روش مطالعه: نتایج این پژوهش به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است.

یافته ها: نظام روانی غزلهای عرفانی با موضوع عناصر مرتبط با ادبیات میخانه ای (ساقی‌، باده، پیر مغان و...) ساختار معرفت‌شناختی دارد و شاعران عارف در طرح اینگونه روایتها فرآیند پردازش و ساخت معنا را با کمک عناصر تقابلی در خدمت بسط و گسترش معنا مورد استفاده قرار داده اند.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان میدهد بسیاری از نشانه های موجود در متون عرفانی، نشانه هایی چندلایه هستند که با توجه به ساختار روایت و بافت متن، معنا و دلالتهای گوناگون میپذیرند. از سوی دیگر روایتهای عرفانی محمل بسیار مناسبی برای بیان شرایط سیاسی و اجتماعی عصر شاعران و هنرمندان هستند.

کلمات کلیدی
نشانه‌شناسی پیرس , اصطلاحات میخانه‌ای , روایت , غزل عرفانی , عناصر متقابل

• از ساختارگرایی تا قصه، ناظمیان، مؤمن (1393)، تهران: امیرکبیر. بررسی الگوی نشانه‌شناختی پیرس در زبان عرفانی مولانا، میرباقری فرد، سید علی اصغر و نجفی، زهره (1388)، بوستان ادب، (2) 1، صص 156-133. بررسی نشانه‌شناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا، حیاتی، زهرا (1388)، نقد ادبی، (6) 2، صص 24-7. بوطیقای فضا در غزلهای روایی عطار، سیدان، الهام (1395)، ادب فارسی، (1) 6، صص 173-153. پل دومان، مک کوئیلان، مارتین (1384)، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز. تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان، شعیری، حمیدرضا (1385)، تهران: سمت. تحلیل ساختارهای روایی غزلیات حافظ، ادب فارسی، مالمیر، تیمور و احمدی، شادی (1396)، (2) 7، صص 39-21. تصوف و ادبیات تصوف، برتلس، یوگنی ادواردویچ (1376)، ترجمۀ سیروس ایزدی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر. دانشنامۀ نظریه و نقد ادبی، مکاریک، ایرنا (1388)، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه. درآمدی نقّادانه ـ زبانشناختی بر روایت، تولان، مایکل جی (1383)، ترجمۀ ابوالفضل حرّی، تهران: بنیاد سینمایی فارابی. دیوان اشعار، حافظ، شمس‌الدین محمد (1390)، به سعی سایه، چاپ پانزدهم، تهران: کارنامه. دیوان اشعار، سنایی، مجدودبن آدم (1388)، تصحیح مدرس رضوی، چاپ هفتم، تهران: سنایی. دیوان اشعار، شاه نعمت‌الله ولی، نورالدین (1380)، مصحح عباس خیاط زاده، کرمان: خانقاه نعمت اللهی. دیوان اشعار، عطار نیشابوری، فریدالدین (1384)، تصحیح تقی تفضلّی، تهران: علمی و فرهنگی. رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، پورنامداریان، تقی (1375)، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی. روایت‌شناسی؛ شکل و کارکرد روایت، پرینس، جرالد (1391)، ترجمۀ محمد شهبا، تهران: مینوی خرد. زبان عرفان، فولادی، علیرضا (1389)، چاپ سوم، تهران: سخن. شرح شطحیات، بقلی شیرازی، روزبهان (1374)، تصحیح هانری کُربن، چاپ سوم، تهران: طهوری. عرفان و فلسفه، استیس، والتر. ت (1392)، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، چاپ هشتم، تهران: سروش. عناصر نشانه‌شناسی، بارت، رولان (1370)، ترجمۀ مجید محمدی، تهران: الهدی. فرهنگ اشعار حافظ، رجایی بخارایی، احمدعلی (1364)، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی. فرهنگ اصطلاحات عرفانی، سجادی، سیدجعفر (1393)، چاپ دهم، تهران: طهوری. فضای روایت از شخصیت‌پردازی تا درک خواننده؛ نگاهی به نظریه‌های ساختارگرایان و پساساختارگرایان، موسوی نیا، سیدرحیم (1396)، (19) 14، صص 316-297. فلسفۀ عرفان، یثربی، سیدیحیی (1370)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. کلیات اشعار، اوحدی مراغه‌ای، رکن الدین (1367)، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر. کلیات اشعار، جامی، عبدالرحمن (1350)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. کلیات شمس تبریزی، مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی (1385)، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران: نگاه. کلیات، سعدی شیرازی، مصلح‌الدین (1385)، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس. گلشن‌ راز، شبستری، محمود (1382)، محقق و مصحح محمد حماصیان، کرمان: خدمت فرهنگی. گمشدۀ لب دریا، پورنامداریان، تقی (1384)، چاپ دوم، تهران: سخن. مبانی نشانه‌شناسی، چندلر، دانیل (1387)، ترجمۀ محمد پارسا، چاپ چهارم، تهران: سورۀ مهر. مقدمه‌ای بر معناشناسی زبانشناختی، لانیز، جان (1383)، ترجمۀ حسین واله، تهران: گام نو. نشانه‌شناسی کاربردی، سجودی، فرزان (1388)، تهران: قصه. نشانه‌شناسی، گی‌رو، پی‌یر (1383)، ترجمۀ محمد نبوی، تهران: آگاه. نشانه‌شناسی، نجومیان، امیرعلی (1396)، تهران: مروارید. Ross, Silvia. (2013). space and place in Italian Literature: writing Reign, Italian studies, 68.3, pp 449-460.