ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

بررسی مضمونی و سبکی سوگواره های منثور در متون برجستۀ نثر فارسی (از آغاز تا قرن هشتم هـ‌ .ق.)

صفحه (123 - 143)
ابراهیم سروستانی تک ، پروین گلی زاده (نویسنده مسئول)، منوچهر تشکری ، نصرالله امامی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: نویسندگان فارسی زبان در آثار خود، عباراتی عاطفی را مطرح کرده و سخنان مرثیه واری دربارۀ افراد درگذشته، اشیا، حیوانات و روزگارِ ازدست رفته آورده اند که در این پژوهش به آنها اصطلاح «سوگواره های منثور» اطلاق شده است. این نوشته های عاطفی و حسرت بار، مرثیه هایی هستند که از نظر ساختاری گاه بصورت پیوسته و یکپارچه و گاه بصورت پراکنده و گسسته در میان عبارات متون نثر بکار رفته اند و تاکنون در یک پژوهش مستقل به آنها پرداخته نشده است. در این پژوهش تلاش شده با ارائۀ تعاریفی مشخّص از انواع سوگواره ها در اهمّ متون نثر پارسی و بیان ویژگیهای مضمونی و سبکی آنها، به بررسی، توصیف و تحلیل انواع مراثی منثور از نظر آماری، کارکرد و زیرگونه های فرعی آنها نیز پرداخته شود.

روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله براساس گردآوری اطّلاعات، تحلیل محتوا و با ابزار اِسنادی (کتابخانه ای) است.

یافته ها: سوگواره ها از جنبه های گوناگونی چون سبک، فرم، ساختار هنری و زیبایی شناسی قابل بررسی هستند. از نظر سبک شناسی، ازآنجاکه مراثی جلوه گاه عواطف و احساسات هستند، جز در نثر فنّی و شیوۀ منشیانه، حتّی شاعران و نویسندگانی که به زبان دشوار و سبک خاص معروف هستند، در سوگواره های خود به آسانی زبان و تعبیرات گرایش دارند <-a>و در اغلب این سوگواره ها، پرداختن به بثّ و شکوی، شیوۀ مرسومی بوده که با ترجمۀ کلیله و دمنه در نثر منشیانه شروع شده، سپس در التوسّل الی الترسّل بر حجم آنها افزوده شده و سرانجام در نفثه المصدور زیدری نسوی به کمال خود رسیده است.

• آثارالباقیه، بیرونی، ابوریحان محمّدبن احمد (1363) ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر. آیین مغان، رضی، هاشم (1382)، تهران: سخن. اصل و نسب و دینهای ایرانیان باستان، رضایی، عبدالعظیم (1372) چاپ دوم، تهران: موج. انسان و مرگ، معتمدی، غلامحسین (1387) ویراست دوم، تهران: نشر مرکز. انواع ادبی. شمیسا، سیروس (1381) چاپ نهم، تهران: فردوس. انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور (1380) چاپ دوم، شیراز: نوید. تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، زرقانی، مهدی (1388) تهران: سخن. تاریخ بخارا، نَرشَخی، ابوبکرمحمّد (1317) تصحیح مدرّس رضوی، تهران: کتابفروشی سنایی. تاریخ بیهق، بیهقی، علی بن زید (1318) تصحیح احمد بهمنیار، چاپ افست مروی، تهران: کتاب فروشی فروغی. تاریخ بیهقی، بیهقی، ابوالفضل محمّدبن حسین (1383) به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ نهم، تهران: مهتاب. تاریخ جهانگشای، جوینی، عطاملک، (1391) به تصحیح محمّد قزوینی، چاپ دوم، تهران: نگاه. تاریخ وصّاف ، وصّاف الحضره، عبدالله، (1388) جلد چهارم، تصحیح علی رضا حاجیان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. تذکره الاولیا [2جلد]. عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن ابراهیم، (1399) به مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران: سخن. ترجمۀ تاریخ یمینی، جرفادقانی، ناصح بن ظفر (2537) به اهتمام جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. التوسّل الی الترسّل، بهاءالدّین بغدادی، محمّد (1385) تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر. چشمۀ روشن، یوسفی، غلامحسین (1369) چاپ دوم، تهران: علمی. چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر (1382) تصحیح محمّد معین، چاپ پنجم، تهران: جامی. داراب نامه ، طرسوسی، ابوطاهر محمّد (1346) به کوشش ذبیح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. راحه الصّدور و آیه السّرور، راوندی، محمّدبن علی (1364) تصحیح محمّد اقبال، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر. ساختار مراثی فارسی، امرایی، آرش (1392) سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شمارۀ20، صص 38-21. سندبادنامه، ظهیری سمرقندی، محمّدبن علی (1381)، تصحیح محمّدباقر کمال الدّینی، تهران: میراث مکتوب. شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، زرّین کوب، عبدالحسین (1379) تهران: علمی. شعر و ادب فارسی، مؤتمن، زین العابدین (1332) تهران: زرّین. شعرالعجم، شبلی نعمانی (1339) ترجمۀ فخر داعی گیلانی، تهران: چاپ شرق. فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما (1382) تهران: مروارید. قابوسنامه، عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1383) تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ سیزدهم، تهران، علمی و فرهنگی. کلیله و دمنه، منشی، ابوالمعالی نصرالله (1381) تصحیح مجتبی مینوی، چاپ بیست و سوم، تهران: امیرکبیر. کهن ترین مرثیه سرایی در شعر فارسی، محمّدی، هاشم (1387) مجلّۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ 266، صص 63-61. لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1377) چاپ دوم، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران و انتشارات روزنه. مرثیه سرایی در ادبیات فارسی، امامی، نصرالله (1369) اهواز: انتشارات دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی. مقدّمه ای در باب مرثیه سرایی (4)، امامی، نصرالله (1363) مجلّۀ دانشگاه انقلاب، شمارۀ 44، صص 37-35. مکاتیب، سنایی، مجدودبن آدم (1362) به اهتمام و حواشی نذیر احمد، تهران: فرزان. منشآت، خاقانی، افضل الدین بدیل، (1362) تصحیح محمّد روشن، چاپ دوم، تهران: کتاب فرزان. نامه ها، عین القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله (1377) به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: اساطیر. نفثه المصدور، زیدری نسوی، شهاب الدّین محمّد (1389) تصحیح امیرحسین یزدگردی، چاپ سوم، تهران: توس. نقد ادبی (نظریه های ادبی و کاربرد آنها در ادبیات فارسی)، تسلیمی، علی (1395) چاپ سوم، تهران: اختران. نگرشی به مرثیه سرایی در ایران، افسری کرمانی، عبدالرّضا (1381) جلد 1، تهران: اطّلاعات.